Kemmelberg

De Kemmelberg werd tijdens de IJzertijd voorzien van een complex systeem van grachten, wallen en houten palissades.

Voor de periode 6e-5e eeuw v.C. zijn momenteel in continentaal Europa een twintigtal versterkte hoogtesites (hill forts) bekend, die bewoond waren door lokale elites.

De Kemmelberg neemt een excentrieke positie in, een beetje afgelegen noordwestwaarts in de richting van de Britse eilanden, waar er duizenden hill forts onderscheiden worden die soms een verschillend karakter hebben van de continentale hoogtesites uit deze periode.

Centrale versterkte hoogtesites, 6e-5e eeuw v.C. (zwarte stippen zijn sites in Continentaal Europa, blauwe driehoekjes zijn gerelateerde mediterrane plaatsen met Griekse of Etruskische roots).

Vooral omwille van de vernieling in de Eerste Wereldoorlog, maar ook omwille van moeilijke leesbaarheid van de bodem, is er tot op heden slechts een zeer fragmentarisch beeld van de versterkingen bekend.

1 Van LASER over LIDAR tot DTM en LRM

In 2008 werd de Kemmelberg door Eurosense gescand vanuit een vliegtuig uitgerust met een LIDAR-systeem (Laser Imaging Detection And Ranging).

Dit leverde een nauwkeurig Digitaal Terrein Model (DTM) op. Hierbij werden alle objecten op het aardoppervlak zoals bomen en bouwwerken digitaal verwijderd, zodat enkel het naakte terrein overbleef.

LIDAR bepaalt de afstand tot een oppervlak met behulp van laserpulsen. De laser scant het oppervlak. Uit de informatie van de teruggekaatste pulsen kan men de hoogte van punten aan het oppervlak bepalen. Mits plaatsbepaling en correctie voor de bewegingen van het vliegtuig kan men zo tot een precieze digitale topografie komen.

Er zijn drie bewerkingen voor een LIDAR-scan opname: LRF (Laser Range Finder) om de afstand te meten met een laser, GPS voor de positiebepaling van het vliegtuig, en INS (Inertial Navigation System) om de bewegingen van het vliegtuig te meten.

LIDAR Principe.

Het DTM kan dan per hoogtesegment digitaal ingekleurd worden en de zonnestand kan ook artificieel aangepast worden zodat schaduwen oneffenheden kunnen zichtbaar maken. Hoogste hoogteniveaus worden felrood gekleurd, lagere hoogteniveaus via donkerrood over bruin en geel tot groen. Het niveauverschil op de foto tussen top (felrood) en onderrand (lichtgroen) bedraagt ongeveer 100m.

3D LIDAR DTM beeld, Kemmelberg.

Op het DTM-beeld is het plateaugedeelte felrood gekleurd. Op de noordelijke kant van het plateau zijn de aansluitende steilranden in een donkerrode tint mooi zichtbaar. Tussen beide witte pijlen ziet men de enige ijzertijdgracht die op DTM- beelden te zien is.

De steilranden omsluiten een gebied van 10ha, zowat de maximale buitengrens van de ijzertijdvesting. Het plateaugedeelte is licht oneffen en ongeveer 4,5 ha groot. Hierbinnen concentreerden zich de belangrijkste woningen. Het plateau bestaat uit een oostnoordoost gericht langer deel (3ha) met sporen van compartimentering.

Het kleinere westzuidwest gedeelte (1,5ha) is eerder ovaal van vorm en helt af naar het westen. In dat deel zijn vage aanduidingen van paalgaten van rechthoekige woningen aangetroffen.

Met LRM (Lokale Reliëf Modellen) kan men uit LIDAR-data lokale, kleinschalige hoogteverschillen weergeven. De gebruikte kleurencode is de volgende: geel is hoger dan de directe omgeving, blauw is lager dan de directe omgeving, rood ligt er tussenin. Zo kan men beter de indelingen, zowel van als in het plateau, 'zien' en ook de steilranden herkennen. De enige aldus gedetecteerde ijzertijdgracht is ook zichtbaar.

De paarse omlijning is een interpretatie voor de maximum oppervlakte van de versterking, inclusief steile hellingen en stortlagen. De groene interpretatielijn volgt het bewoond plateau, bestaat uit twee delen en laat in het oostelijk deel een vage compartimentering zien.

Dit gebeurde door LRM te combineren met de aanwezigheid van honderdjarige bomen. Dit liet toe om het reliëf van vóór de Eerste Wereldoorlog plaatselijk te reconstrueren. Blijkbaar staat de compartimentering loodrecht op de buitenrand, met tussenafstanden van rond de 35m. Het is nu niet zeker dat de compartimentering uit de ijzertijd dateert, ze kan jonger of ouder zijn...

LIDAR LRM-beeld, Kemmelberg. Afstand tussen de witte sterren is 450m.

De ongeveer twintig hoogtesites op het continent uit deze periode, zijn onderling moeilijk vergelijkbaar. Mont Lassois (Frankrijk) ligt op 350km zuidoostwaarts in vogelvlucht van de Kemmelberg. Het is eveneens een getuigenheuvel, waarvan het bewoond plateaugedeelte (Mont Saint-Marcel) van 5ha (400m lang op maximum 150m breed) vergelijkbaar is in grootte met dat van de Kemmelberg.

Het plateau is duidelijk gecompartimenteerd. Wat opvalt zijn de omvangrijke wallen en grachtencomplexen (zwarte dikke lijnen en bruinrode lijnen), tot ver buiten het plateau deel.

De Seine rivier loopt 100m lager aan de voet van de heuvel. De vondsten zijn overweldigend en een paar generaties ouder dan die van de Kemmelberg. Opvallend zijn de wallen en grachten tot op 400m van het plateaugedeelte. Dit gegeven toont aan dat de brede Kemmelberg omgeving nog voor verrassingen kan zorgen.

Plan van de Mont Lassois omgeving.

2 Noordrand Plateau

Aan de noordrand van het Kemmelberg plateau kon het meeste onderzoek verricht worden. De noordoost - tot noordwestranden zijn zeer steil. In het noord tot noordoost segment van de randzone werden massale vergravingen vastgesteld. Ook vond men in de archeologische lagen grote brokken ijzerzandsteen, mogelijke getuigen van ontginning voor ijzerproductie en/of gebruik in de opbouw van walconstructies.

Groot stuk uit een ijzerzandsteenbank, midden een archeologische laag.

Blijkbaar werden wallen, grachten en palissades ook verschillende keren verplaatst en bijgewerkt. Dit gebeurde bovenaan de steile helling, met grachten die soms 10m breed waren en 4 tot 5m diep. Op een bepaalde strook kon men ook een toegangsweg identificeren.

Sporen van versterking en toegangsweg: 1) wal; 2) gracht; 3) Vergraven zones met mogelijke palissade of terras uitbouw; 4) Toegangsweg.

Houten palissaden werden in kleipakketten ingegraven, wellicht voor een betere bewaring en positionering. Tientallen kubieke meter kleipakketten werden van minstens tien meter lager naar omhoog verplaatst om de palissadepalen te stutten, misschien ook als kleireserve om potten te bakken.

Omgekeerd ontstond er – over een afstand van zeker 50m – een afvalstortplaats beneden de noordelijke omwalling van minstens 100m³ en dit na compostering (Foto 2a).

Uiterst rechts, boven op de omwalling (knik tussen helling en plateau) (Foto 2b), is er een bijna horizontale zone, gekenmerkt door de aanwezigheid van verschillende opgevulde grachten en de overblijfselen van palissaden, vooral aan de kant van het centrale plateau (Foto 2c).

Foto 2a: Het stort links aan de voet van de noordelijke steile helling.

Foto 2b: Op de omwalling.

Foto 2c: Boven op de omwalling is er een bijna horizontale zone (plateau).

3 Zuidwest uiteinde plateau

Op het zuidwest uiteinde van het plateau was er een eenvoudige afsluitende gracht met aarden wal en palissade.

De knik in het landschap, waar de gracht was, is nog in het landschap zichtbaar. Bovenaan zijn palissade en aarden wal helemaal verdwenen. De aarden wal is weg geërodeerd en vult nu de gracht bijna volledig.

Afsluitende gracht met aarden wal.

Op de 2D weergave van de elektrische weerstandsmeting is de zone met de afsluitende gracht mooi afgetekend (in de lichtblauwe band, centraal op de afbeelding). De meting toont de tegenovergestelde richting van die van de foto.

Meting van de elektrische weerstand - 2D-weergave (doorsnede) van de zone met de afsluitende gracht.

4 Water en waterweg

Water is en was toen ook van levensbelang. Men vond tijdens de opgravingen geen waterputten, wat verklaarbaar is door de aanwezigheid van bronnen op de heuveltop omgeving. Een bronniveau situeert zich rond de 140m hoogtelijn, de contactzone tussen de zandige ijzerzandsteen houdende toplaag en de eronder liggende dunne kleilaag. De Eerste Wereldoorlog heeft wellicht de ondoordringbare kleilaag her en der doorbroken wat geleid heeft tot minder uitgesproken brondebieten.

Enkele van die kleine bronnen leveren nu nog discontinu kleine waterdebieten. Ze situeren zich op de zuidrand van het plateau, aan het hoofd van een kleine asymmetrische vallei in het bos die richting Douvebeek evolueert, twee km verder en 100m lager. De Douvebeek was vroeger bevaarbaar voor kleine schuiten en loopt 10km verder stroomafwaarts in de Leie ter hoogte van Warneton (Waasten, BE).

De Leie stroomt verder tot in Gent waar ze in de Schelde vloeit. De Schelde stroomt via Antwerpen in het zuidwesten van Nederland in de Noordzee. Dit was duidelijk een belangrijke vaarroute in de IJzertijd. Vermoedelijk speelde dus de 'weg' van de bronnen aan de top tot aan de Douvebeek een strategisch belangrijke rol.

Van de Douve tot Antwerpen via de Douve zelf, de Leie en de Schelde bedraagt de huidige vaarafstand 170km. Met de vele extra meanders van vroeger zal dit zeker meer dan 200km geweest zijn.

Kleine bron aan de top, met betonnen afdekking.

Zoals andere sites lijkt de Kemmelberg ook te bestaan uit een complex systeem van wallen, grachten en palissades. Hoe ver die buiten het plateau reiken is onbekend. Het geheel moet eerder de aanblik van een (versterkte) 'ranch' gehad hebben dan van een 'kasteel'.

Wellicht waren er compartimenten voor enkele opvallende wooneenheden van de heersende elite dicht bij de noordrand van het plateau. Het is gissen waar de opslagplaatsen, ateliers (pottenbakken, metaalbewerking...), omheiningen voor vee en paarden, enz. zich precies bevonden.

De waterbronnen, aan de zuidrand van het plateau zorgden voor de watervoorziening. Klei, nodig voor het vele pottenbakken, vond men wat lager. Grote voorraden van deze klei werden boven aan de rand van het plateau aangetroffen.

Tot op heden zijn geen sporen van geweld, wapens of vernieling door vuur gevonden.

 

REFERENTIES:
Lock, Gary & Ralston, Ian (Eds), Hillforts: Britain, Ireland and the Nearer Continent, 2017

Fernández-Götz, Manuel, Urbanization in Iron Age Europe: Trajectories, Patterns, and Social Dynamics, J Archaeol Res (2018) 26:117-162

Van Doorselaer, A, Putman, R, Van der Gucht, K, & Janssens, F, De Kemmelberg een Keltische bergvesting, Westvlaamse Archaeologica, Monografieën III, Kortrijk, 1987 (Zie externe link, onderaan)

GERELATEERDE KEMMELBERG LINKS:
Geologie: Getuigenheuvels
Landschap
Eerste Wereldoorlog: Relicten en Monumenten
Eerste Elite
Foto Focus: Eerste Elite

EXTERNE LINKS:
De Kemmelberg: een Keltische bergvestiging
Inventory of 4,147 hillforts in Britain and Ireland
Eurosense, Geo Information Services

GERELATEERDE HISTORY FILES LINKS (ENG):
Prehistoric Britain
Early Cultures of Europe
Celts
Modern Belgium
Modern Netherlands

 

Tekst copyright © Archeo Kemmelberg. Een origineel kenmerk voor de History Files: Kemmelberg.