Kemmelberg

Petrus Plancius (Pieter Platevoet) - geboren te Dranouter (Heuvelland, West-Vlaanderen) in 1552 - is historisch vooral bekend als een getalenteerd Vlaams cartograaf, geograaf, astronoom, zeevaartkundige en polyglot. Plancius had zich echter gevestigd als prediker en hij was inderdaad ook een bekend theoloog en fanatiek en onverdraagzaam dogmatisch calvinist.

De protestantse ouders van Plancius vluchtten met hun gezin naar Sandwich (Engeland). Peter studeerde theologie, geschiedenis en talen in Duitsland en in Engeland. Later kreeg hij een opleiding in wiskunde, astronomie en aardrijkskunde - waarschijnlijk eveneens in Engeland. Na het afronden van zijn studies werd hij in 1576 predikant en kreeg deze functie eerst in Vlaanderen, later in Mechelen, Leuven en uiteindelijk in Brussel voor de 'Nederduitse Gereformeerde Kerk' (vanaf 1816 'Nederlands Gereformeerde Kerk'), die een paar jaar later de publieke kerk van de Nederlandse Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd.

Wanneer Alexander Farnese, hertog van Parma, in 1585 Brussel en Antwerpen innam, werd de uitoefening van de protestantse godsdienst in de zuidelijke Nederlanden verboden en vluchtte Plancius, vermomd als soldaat, naar Amsterdam om aan de dreiging van de inquisitie te ontkomen.

In de noordelijke Nederlanden ontstonden oorspronkelijk kleinere handelsondernemingen om risicodragend kapitaal aan te trekken en de risico's van het organiseren van ontdekkingsreizen te spreiden. Deze werden later ondergebracht in één (staats)monopolie, de VOC.

In 1602 richtte Johan van Oldenbarnevelt de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) op, samen met protestantse vluchtelingen van de zuidelijke Lage Landen; o.a. Peter Plancius, Dirck van Os, Jodocus Hondius en Isaac Le Maire.

De Staten-Generaal verleenden een octrooi aan de VOC, dat inhield dat de VOC het alleenrecht kreeg voor de handel met Azië voor éénentwintig jaar.

Plancius was vooral betrokken bij de VOC door de productie van meer dan honderd land-, zee- en sterrenkaarten met de uiteindelijke bedoeling het calvinisme wereldwijd te verspreiden. Dankzij zijn werk als cartograaf verdrongen de Nederlanders al snel de Portugezen als dominante macht in het Oosten. Zelf ging hij nooit mee op verre reizen, maar verzorgde hij onderwijs van schippers en stuurlui in het thuisland.

De bekendste kaart van Plancius is de wereldkaart 'Orbis Terrarum', één van zijn vroegste producties (1590).

Wereldkaart Orbis Terrarum door Petrus Plancius, 1590.

Van deze kaart zijn verschillende uitvoeringen bekend. De eerste versie van deze kaart zou volgens sommige bronnen een kopie zijn van de allereerste bestaande Portugese kaarten. Hoe Plancius aan deze kaart (en andere) geraakt was, blijft onbekend. Het verhaal doet de ronde dat Plancius tijdens zijn vlucht uit Brussel - toen nog geheime - Portugese zeekaarten meenam, die hij later in Amsterdam zou publiceren.

Volgens andere bronnen zou de wereldkaart van Plancius gebaseerd zijn op de wereldkaart van Rumoldus Mercator (Rumold De Kremer, zoon van Gerard) uit 1587.

Feit is dat de zogenaamde Compagnie van Verre - een vreedzame specerijhandel die later met verscheidene andere handelsverenigingen zou samensmelten tot de VOC - via geograaf Plancius en zijn uitgever/drukker Cornelis Claesz in Amsterdam vijfentwintig geheime en gedetailleerde Portugese zeekaarten aankocht. Zoals Plancius was Claesz - afkomstig uit Leuven - als Vlaams protestant naar het noorden gevlucht. Met de aangekochte kaarten en de hulp van Plancius kon deze Compagnie dan een reisroute naar de Indische Archipel opstellen.

Zoals blijkt uit een oorkonde van de Staten-Generaal van Nederland in 1592, werd Cornelis Claesz gemachtigd om alle vijfentwintig kaarten af te drukken of te tekenen, en werden de kaarten verkregen – zoals vermeld door de cartograaf Petrus Plancius - van 'Bartolomeu Lasso, kosmograaf en navigatiemeester van de koning van Spanje'. Bartolomeu Lasso was een Portugees...

Baanbrekend was de beroemde reeks zeekaarten die Plancius tekende, gebaseerd op het werk van Lasso. Deze nauwkeurige kaarten vormden een belangrijke opstap naar de door Plancius geïnitieerde ontdekkingsreizen en de verdere ontwikkeling van de Amsterdamse marine-cartografie in de 17e eeuw. Ze waren de eerste kaarten die door de Nederlanders werden gebruikt op hun reizen naar andere continenten. Het welvarende koloniale verleden van de Nederlanden is grotendeels te danken aan Plancius' cartografie.

Aan de hand van de aantekeningen van zeevaarders vervaardigde Plancius eveneens nauwkeurige sterrenkaarten, die hij vervolgens publiceerde. Daarenboven maakte hij ook globes en navigatie-instrumenten voor stuurlui, zoals astrolabia en graadstokken.

In 1607 richtte Willem Usselincx - afkomstig van Antwerpen - samen met Plancius de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC) op. Maar door het ingaan van het Twaalfjarig Bestand van Antwerpen (1609-1621) kreeg de WIC pas in 1621 een monopolie op het westelijk halfrond - Noord- en Zuid-Amerika en West-Afrika.

De politiek-militaire intentie van de WIC was het bevrijden van de zuidelijke Lage Landen van de Spanjaarden, door zich toe te leggen op kaapvaart en hierdoor de Spaanse posities in Amerika, Indiën en de Atlantische Oceaan te verstoren, door de handel in de regio 'Nieuw-Nederland' in Noord-Amerika te bevorderen, door de stichting van een lokale kolonie, en ten slotte door deze te bevolken met protestantse vluchtelingen uit de zuidelijke Lage Landen. De WIC richtte zich aanvankelijk niet op slavenhandel, omdat de calvinisten dit destijds verwerpelijk vonden. Al snel echter nam de WIC deel aan de driehoekshandel tussen Europa, Amerika en Afrika waarbij eveneens slaven betrokken waren.

Het gevolg was dat de stichting van Nieuw-Amsterdam (later New York) in Nieuw-Nederland werd voorbereid door Usselincx, geanimeerd door Plancius, uitgevoerd door de WIC en praktisch gerealiseerd door een groep Waalse vluchtelingen onder leiding van Pierre (Peter) Minuit die Manhattan kocht in 1626. Manhattan maakte inderdaad deel uit van een Waals politiek-militair plan.

Hoewel Plancius er in de breedste zin aan bijdroeg dat de Nederlandse noordelijke provincies in economisch en maritiem opzicht een wereldmacht werden met bezittingen op alle continenten, stond voor hemzelf alles in dienst van zijn geloof - het dogmatische calvinisme. Het is grotendeels aan hem te danken dat het calvinisme de noordelijke Nederlanden veroverde. Daarnaast was hij ook van plan om de zuidelijke Nederlanden te bekeren, maar hij kon nooit terugkeren naar zijn geboortestreek. Plancius wilde zijn geloof wereldwijd verspreiden, zelfs in onbekende gebieden die hij ijverig in kaart probeerde te brengen.

Vanzelfsprekend speelden ook commerciële belangen een rol, maar minder voor Plancius, hij was meer prediker-wetenschapper dan koopman.

Plancius assisteerde zowel Willem Barentsz als Henry Hudson bij hun expedities. Kaap Plancius staat vermeld in de lijst van namen van gebieden die Barentsz op Nova Zembla heeft ontdekt. De Nederlandse film 'Nova Zembla' (2011) vertelt het verhaal van Willem Barentsz, met Vlaams acteur Jan Decleir als Peter Plancius in één van de hoofdrollen. Plancius gaf zijn naam aan een voormalig expeditieschip - de MS Plancius - dat nu nog vaart als klein cruiseschip in het Noordpoolgebied en Antarctica.

Peter Plancius benoemde twaalf sterrenbeelden waaronder de 'Duif' (Columba) het belangrijkste is.

Vanwege zijn uitzonderlijke verdiensten voor de cartografie, navigatie en zijn geografische, hydrografische en astronomische deskundigheid, reikt het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) sedert 1913 de Planciusmedaille uit, waarmee belangwekkende Nederlandse geografen kans maken om zich te onderscheiden.

Plancius was ook een bondgenoot van prins Maurits van Oranje, zoon van Willem. Hij overleed te Amsterdam in 1622.

Op het Planciusplein in Dranouter werd er aan de kerk een gedenkplaat opgericht ter nagedachtenis van Plancius.

Herdenkingsmonument Petrus Plancius, Dranouter.

Merkwaardige Verhalen: Hitler en de Kemmelberg

 

REFERENTIES:
Koen D'haene, Een slimme jongen die goed kan vertellen, biografie over het leven van Petrus Plancius uit Dranouter (Aflevering 248 VWS-cahiers van de Vereniging van West-Vlaamse Schrijvers (VWS), 2008)

EXTERNE LINKS:
Petrus Plancius - Eerste serie kaarten (1590)
400 jaar Petrus Plancius

GERELATEERDE HISTORY FILES LINKS (ENG):
Spanish Netherlands
Modern Belgium
Modern Netherlands

 

Tekst copyright © Archeo Kemmelberg. Een origineel kenmerk voor de History Files: Kemmelberg.